شب یلدا از ویژه شب‌های زمستانی است که مردم درازی این شب را با شب نشینی طولانی و سرگرمی‌های متنوع کوتاه می‌کنند. در این شب اعضای خانواده‌ها، دوستان و آشنایان در خانه‌های یکدیگر گرد می‌آیند و آخرین شب پاییز و آغاز شب چله را تا پاسی از نیمه‌شب گذشته بیدار می‌مانند و اوقات را با آیین‌ها و آدابی خاص می‌گذرانند. در این قسمت به چندآیین و آداب مخصوص شب یلدا اشاره خواهیم کرد:
- شب‌نشینی
شب یلدا با شب‌نشینی و گردآمدن در خانه یکدیگر شکل و جلوه می‌گیرد. در این شب آنچه معمولا میان همه ایرانیان عمومیت دارد، جمع شدن در خانه‌های بزرگ‌ترهای خانواده، فامیل و کدخدایان و ریش‌سفیدان آبادی یا در خانه خویش و آشنا و نشستن پای سفره شب چره یلدا است.
- سفره شب‌یلدا
سفره یا خوانی از خوردنی‌های گوناگون ضیافت خانه ایرانیان را در شب یلدا جلا می‌دهد. در طول شب همه بر سر سفره شب‌چره می‌نشینند و با خوردن و نوشیدن و گفتن لطیفه و قصه و گرفتن فال و انواع سرگرمی‌ها، لحظات گذار زمان در آخرین شب پاییز به زمستان را با پندار باززایی تمیلی خورشید با عیش و نوش و شادمانی جشن می‌گیرند.
- سه میوه مقدس
انار و سیب و هندوانه در فرهنگ ایرانی – اسلامی و فرهنگ‌های دینی برخی سرزمین‌های دیگر ارزش و اعتبار قدیسانه دارند. بنا بر روایت عهد عتیق، در عهد سلیمان نبی دورادور و سراسر ستون‌های معابد را با نقش انار به نشانه قداست و جاودانگی تزئین می‌کرده اند.
انار و سیب هر دو نمادی از باززایی، باروری، نوشندگی، پیروی و جاودانگی به شمار می‌روند و با میلاد ایزد – مهر در ارتباط هستند. به ویژه انار، سیب سرخ و هندوانه معمولا گرد و تو سرخ با نماد مهر، یعنی خورشید در شب یلدا یا چله بزرگ انطباق دارد.
- شام شب یلدا
روح‌امینی نیز چنین پنداشته که شب یلدا خوراک ویژه‌ای نمی شناسیم و تهیه شام بستگی به وضع اقتصادی و روند تغذیه خانواده دارد.
اما تحقیقات نشان می‌دهد در نواحی مختلف ایران، جدا از شهرها و روستاهایی که در آن‌ها سنت قربانی کردن در شب یلدا رسم بوده و جشن شب چله با مهمانی شام از کباب و خوراک گوشت قربانی برگزار می‌شده است؛ در شمری از پاره فرهنگ‌های ایران رسومی دارند که عبارت است از:
مهرداد بهار بدون اینکه از جایی نام ببرد از رسم خوردن کشمش پلو در شب چله صحبت می‌کند که ظاهرا در تهران معموا بوده است.
همایونی از رسم پختن و خوردن هویج پلوی آمیخته با کشمش و رب در شام شب چله شیراز صحبت می‌کند. در کازرون آبگوشت مرغ و خروس در گیلان خورشت سبزی بدون گوشت با پلو و در سنندج خوراک دلمه کلم ترش بوده است.
- شعرخوانی و قصه‌گویی
شعرخوانی، شاهنامه‌خوانی، حافظ‌خوانی، خواندن اشعار محلی، نقل قصه و داستان گفتن لطیفه و چیستان کم و بیش در شب‌نشینی شب یلدا در بیشتر شهرها و روستاهای ایران معمول بوده است.
در شب یلدا قصه‌هایی نقل می‌شوند که روایت برخی از آن‌ها بر محور سرما و برف و یخبندان شب چله و ایام زمستان دور می‌زند. این قصه‌ها به قصه‌های شب چله معروف‌اند. مانند قصه مربوط به “پیردنیا دیده” در اراک. برخی قصه‌های دیگر اختصاص به فرهنگ و منطقه خاصی دارند، مانند ” ماجرای وزیر و شاه” در اردبیل و …..
- تفال‌زنی و فال‌گیری
یکی دیگر از سرگرمی‌های این شب تفال زدن یا فال‌گیری برای پیش‌بینی سرنوشت و آینده خود و خانواده و چگونگی آب و هوا و کار و معیشت در سال پیش روی آن‌ها بوده است برخی از این تفال‌ها جنبه عمومی دارد و برخی خاص مردم یک منطقه و برخاسته از ویژگی‌های فرهنگی آن منطقه هستند.
تفال و فال‌گیری از رسم‌های کهن مردم ایران در تحویل هر دور کوتاه کیهانی و نو شدن فصل و سال که آفرینش عالم تکرار می‌شود بوده است.
- شال‌اندازی
یکی از رسم‌های معمول در شب یلدا و بیشتر در جوامع روستایی رسم شال‌اندازی بوده است. شال انداختن رفتاری شاد و پرهیجان و سرگرم کننده در میان نوجوان و جوانان بوده است. آن‌ها معمولا دستمال یا شالی را به ریسمان می بستند و در تاریکی شب به پشت بام خانه‌ها می‌رفتند و آن را از روزن سقف خانه‌ها به داخل اتاق، یا به ایوان خانه‌ها می‌انداختند. وقتی صاحب خانه شال یا دستمال را می‌دید، مقداری آجیل و میوه از سفره شب یلدا در دستمال شال‌انداز می‌بست تا آن را بالا بکشد.
- خوانچه شب‌چله
یکی دیگر از سنت‌های شب یلدا در بسیاری از پاره فرهنگ‌های ایران، گرامیداشت و تکریم دختران تازه نامزد شده یا تازه شوهر کرده با فرستادن خوامچه شب چله بوده است.
در این شب، خانواده مری که نامزد کرده یا دختری که تازه به خانه شوهر رفته بود، خوانچه‌ای را از انواع میوه‌های سفره یلدا و آجیل می‌آراستند و همراه هدایایی از پارچه و زیور و جواهر به خانه دختر نامزد شده یا شوهر کرده می‌فرستادند.
